Tavuklar neden yumurta vermeyi keserler?

Yumurta verimi düzenli olan tavukların birdenbire yumurtlamayı kesmesi, birkaç ana faktöre bağlı olarak gelişebilir. Bu durum fizyolojik, çevresel, beslenmeye bağlı veya enfeksiyöz nedenlerden kaynaklanabilir. Bir çok müşterimiz yem geçişleri sırasında bu tarz sorunlar yaşadığını ifade ederek bizlere ulaştığı için, konuyu detaylı olarak ele alarak olabildiğince bilgilendirici bir yazı hazırlamaya gayret edeceğiz. Önce bir tavuğu metabolik olarak yumurta oluşturması için gereken ortam özellikleri ve nitelikleri inceleyerek konuya başlayalım.

Bu yazı içerisinde, hobi ölçekli tavuk besiciliği yapan bireylerin sıklıkla karşılaştığı yumurta verimi problemlerinden biri olan “yumurta kesilmesi” olgusu bilimsel temellerle ele alınmıştır. Özellikle 50–100 hayvanlık küçük ölçekli sürülerde, besleme, çevresel yönetim, enfeksiyöz etmenler, stres kaynakları ve genetik faktörlerin yumurta üretimi üzerindeki etkileri detaylı biçimde analiz edilmiştir.

Yumurta üretiminin sürdürülebilirliği bağlamında, rasyonel yem formülasyonlarının önemi ve kalsiyum kaynaklarının biyoyararlanımı da değerlendirilmiş; literatür destekli bilimsel açıklamalarla davranışsal bozukluklar ve çevresel stres etmenlerinin fizyolojik etkileri tartışılmıştır. Ayrıca, pratik uygulamaya dönük olarak hazırlanan kontrol listesi (checklist), uygulayıcılara üretim ortamında teşhis, müdahale ve önleyici yönetim stratejilerini yapılandırmada rehberlik edecek niteliktedir.

Konu kapsamında verilen tüm bilgiler, uluslararası kabul görmüş kaynaklardan (FAO, NRC, Hy-Line, Poultry Science Journal vb.) alınmış ve APA formatında erişilebilir şekilde derlenmiştir. Bu bağlamda, metin hem akademik bir rehber hem de saha uygulamaları için pratik bir yol haritası sunmaktadır.

Tavukların stabil yumurtlaması için gereken faktörler nelerdir?

Hepimizin ailesinde, büyüklerinde veya kendi çocukluğunda mutlaka bir köy tecrübesi veya hatırası mevcuttur. Eski usul olarak kabul edilen kanatlı yetiştiriciliğinde yeşilliği ve buğday, arpa gibi ekinleri tavuğun önüne koyduğumuzda zaten kendi kendine gelişir, aç kalmaz ve bir şekilde yumurta verimini gösterir tavuklar diye biliriz. Ancak durum bundan çok daha öte, tüm canlılar bir şekilde büyür, gelişir, hayatta kalmayı başarır. Ama ne kadar sağlıklı olur ve ne kadar sağlıklı bir ömür sürmeye devam eder; bunu bir çok faktör belirler.

Yumurta tavuklarında istenen şey sadece yüksek verim değil, aynı zamanda bu verimin istikrarlı ve sürdürülebilir olmasıdır. Bir tavuğun yumurtlamaya başladığı dönemden itibaren, ortalama 72 haftalık bir üretim süreci boyunca yem tüketimi, çevresel koşullar, sağlık durumu ve fizyolojik süreçler üretimi doğrudan etkiler. Bu nedenle yumurtlama düzenini koruyabilmek için birden fazla faktörün uyum içinde yönetilmesi gerekir.

Tavuklar için ise birkaç ana madde üzerinden gerekenleri inceleyebiliriz. Her tavuk yumurtlar bir şekilde evet, ancak yüksek verim ve sağlıklı bir yaşam için neler gerekiyor onlara bakmalıyız:

Tavukların stabil (istikrarlı ve yüksek düzeyde) yumurtlaması için gereken faktörler; birbirine bağlı dört temel kategoriye ayrılarak değerlendirilmelidir:

1. Çevresel ve mevsimsel faktörler

2. Kümes içi fiziksel ortam koşulları

3. Besin içeriği ve yemleme stratejisi

4. Sürü sağlığı, horoz ve tavuk fizyolojisi

ÇEVRESEL VE MEVSİMSEL FAKTÖRLER

Işık Süresi ve Şiddeti (Fotoperiyot): Yumurtlamanın Biyolojik Saati

Tavuklar için yumurtlama döngüsünü yöneten en güçlü çevresel etmen ışıktır. Işık, hipotalamus üzerinden gonadotropin hormonlarını tetikler ve bu sayede yumurta oluşumu başlar. 16 saatlik aydınlatma süresi, bu biyolojik ritmin düzgün işlemesi için kritik öneme sahiptir. Özellikle kış aylarında doğal ışığın yetersiz kalması, kümeste yapay ışık takviyesini zorunlu kılar.

📌 Bilimsel veri: Lewis & Morris (2006) çalışmalarında 14 saatin altında kalan ışık süresinin yumurtlamayı %40’a kadar düşürebileceğini göstermiştir.

• Yumurtlama, hipotalamus-hipofiz-gonad aksı üzerinden fotoperiyot bağımlıdır.

• Minimum 14 saat ışık, optimum 16 saat ışık sağlanmalıdır.

• Lüks değeri: 10–30 lüks (ideal kümes ışığı)

• Ani ışık değişimi veya düzensizlik yumurtlamayı bozar.

Referans: Lewis, P. D. & Morris, T. R. (2006). Poultry lighting: The theory and practice. Northcot.

---

Sıcaklık ve Nem

Tavuklar termoneutral bölgelerinde (18–24°C) en verimli şekilde çalışırlar. Bu sıcaklığın üzerine çıkıldığında ısı stresi devreye girer. Sıcaklık 30°C’yi geçtiğinde tavuklar yem tüketimini azaltır, bu da hem enerji alımını düşürür hem de kalsiyum emilimini baskılar. Kabuk kalitesi düşer, yumurta sayısı azalır.

📌 Referans: Mashaly et al. (2004), sıcaklık artışının plazma kortikosteron düzeyini artırarak yumurta verimini düşürdüğünü göstermiştir.

• 30°C üzeri sıcaklıklarda kortikosteron artışı → GnRH baskılanır → Yumurtlama durur.

• Isı stresi, yem tüketimini azaltır ve kabuk kalitesini düşürür.

Referans: Mashaly, M. M. et al. (2004). Effect of heat stress on laying hens. Poultry Science, 83(6), 889–894.

---

Mevsimsel Değişim ve Tüy Dökümü

• Sonbaharda ışık süresi azalınca, doğal molt (tüy dökümü) başlar.

• Bu süreçte yumurta verimi %0’a düşebilir. Molt sonrası verim yeniden artar.

📌 Referans: Brake, J. (1992). Molting and reproductive rejuvenation. Poultry Science.

KÜMES ORTAMI VE FİZİKSEL KOŞULLAR

Kümes Havası ve Gaz Düzeyleri: Görünmeyen Tehdit

Yumurta tavukları kapalı alanda uzun süre barındırıldıkları için kümes havasının kalitesi, üretim performansını doğrudan etkiler. Özellikle amonyak (NH₃) gazı, solunum yollarını tahriş ederek hem bağışıklık sistemini zayıflatır hem de yumurta veriminde düşüşe yol açar.

Kümeslerde kabul edilen güvenli sınır:

• Amonyak: <25 ppm

• Karbondioksit (CO₂): <3000 ppm

• Toz partikülleri: <10 mg/m³

Amonyak düzeyi 50 ppm’nin üzerine çıktığında yumurtlama oranlarında %10–20 düşüş gözlenebildiği gibi, uzun vadede kronik solunum hasarları da oluşabilir.

📌 Referans: Kristensen & Wathes (2000), amonyak düzeyinin 70 ppm olduğu kümeslerde yumurta sayısında ve kabuk kalitesinde ciddi bozulmalar görüldüğünü belirtmiştir.

Kümeste doğal havalandırma yetersizse, mekanik havalandırma sistemleri zorunlu hale gelir. Havanın yönü, akış hızı ve kümes içi ısı dağılımı, entegre şekilde kontrol edilmelidir.

Havalandırma

• Amaç: CO₂, NH₃ (amonyak), H₂S gibi zararlı gazların tahliyesi.

• Amonyak sınırı: <25 ppm (uzun süre >50 ppm olursa yumurtlama azalır).

• Yetersiz havalandırma → solunum yolu enfeksiyonları + verim kaybı.

Referans: Kristensen, H. H. & Wathes, C. M. (2000). Ammonia and poultry welfare. World’s Poultry Science Journal.

Alan Dağılımı ve Yoğunluk

Bir tavuğun sağlıklı yumurtlayabilmesi için sadece yem ve ışık değil, sosyal ortam düzeni de uygun olmalıdır. Aşırı yoğunluk, rekabet, yer eksikliği gibi durumlar tavuğun doğal davranışlarını engeller. Bu da stres hormonlarının artmasına ve sonuçta yumurtlama refleksinin baskılanmasına neden olur.

Önerilen yaşam alanı:

• Kafes sistemlerinde: minimum 450–550 cm²/tavuk

• Serbest sistemlerde: 6–8 tavuk/m²

• Tünek alanı: 15–20 cm/tavuk

• Yuva kutusu: Her 4–5 tavuk için 1 adet

Tavuklar hiyerarşik canlılardır. Yeni bireylerin sürüye eklenmesi, grup içi çatışmaları tetikleyerek verimi etkiler. Benzer şekilde, yetersiz tünek, karanlık yumurtlama alanı eksikliği ve uygunsuz yemlik/suluk yerleşimi de tavuğun davranış dengesini bozabilir.

📌 Kaynak: Appleby et al. (2004). Poultry Behaviour and Welfare.

• Yumurta tavukları için önerilen:

  • 6–8 tavuk/m² (kafessiz sistemde)

  • 450 cm²/tavuk (kafesli sistemde)

• Aşırı yoğunluk = stres + tüy yolma + kanibalizm + verim düşüşü

Referans: Appleby, M. C. et al. (2004). Poultry Behaviour and Welfare.

Nüfus Yoğunluğu ve Stres

• Sürekli yüksek ses (>80 dB), kortizol düzeyini artırır.

• Yer değişikliği, yeni birey eklenmesi de verim düşüşüne yol açar.

BESİN NİTELİKLERİ VE YEMLEME STRATEJİSİ

Yumurta tavukları, yüksek metabolik hız nedeniyle enerji, protein ve mineral açısından dengeli yem gerektirir.

Bir yumurta için yaklaşık 2.3–2.5 g kalsiyum gereklidir. Bu miktar, günlük yemden karşılanmalıdır. Yumurtlayan bir tavuk rasyonunda en az %3.5–4.0 oranında kalsiyum ve %16–18 protein bulunmalıdır. Düşük enerji ve protein içeriği, folikül gelişimini baskılar ve yumurta sayısını azaltır. Kalsiyum eksikliği ise kabuksuz veya şekilsiz yumurtalara neden olur.

Temel Besin İhtiyaçları (100 g yem bazında)

Referans: NRC (1994). Nutrient Requirements of Poultry. National Academy Press.

Su Kalitesi ve Sürekli Erişim

Tavukların verimli bir şekilde yumurta üretebilmeleri için yeterli suya sürekli ve sınırsız erişimi şarttır. Su, hem sindirim sisteminin düzenli çalışması hem de yumurta kabuğunun oluşumu için hayati bir unsurdur. Özellikle sıcak günlerde su tüketimi artar ve suya olan bağımlılık daha da belirginleşir.

Tavuk başına ortalama su tüketimi günde 200–300 ml arasındadır. Ancak bu değer ortam sıcaklığı 30°C’nin üzerine çıktığında %50’ye kadar artabilir. Suya ulaşamayan veya suyu yetersiz içen tavuklarda önce yem tüketimi azalır, ardından yumurta üretimi durur.

📌 Bilimsel veri: Bell & Weaver (2002), yumurtacı tavuklarda su kesintisinin 24 saatten fazla sürmesi durumunda verimin %30 oranında düşebileceğini, 48 saati aşan durumlarda ise fizyolojik yumurtlamanın tamamen durduğunu raporlamıştır.

Ayrıca suyun mikrobiyolojik kalitesi de önemlidir. Koliform bakteri kontaminasyonu, su yoluyla bulaşan hastalıkların kaynağı olabilir ve sürü sağlığını tehdit eder. pH değeri 6.5–7.5 aralığında, toplam çözünmüş tuz seviyesi <1000 ppm olacak şekilde içme suyu kalitesi sağlanmalıdır.

• Su tüketimi: 1 yumurtacı tavuk = günde 200–300 ml su

• Su sıcaklığı >30°C olursa su alımı azalır → verim düşer.

• Yetersiz su: İlk 24 saatte bile yumurtlamayı kesebilir.

Referans: Bell, D. D. & Weaver, W. D. (2002). Commercial Chicken Production Manual.

Yemleme Zamanı ve Sıklığı

• Sabah erken ve öğleden sonra yemleme önerilir.

• Kalsiyumun gece saatlerinde metabolize edilmesi için akşam yemi önemlidir (yumurta kabuğu gece oluşur).

SÜRÜ SAĞLIĞI ve HOROZ/TAVUK FİZYOLOJİSİ

Sürü Sağlığı, Aşılama ve Hastalık Yönetimi

Hiçbir besleme ve çevre yönetimi uygulaması, sürü sağlığı bozuk bir işletmede başarı sağlayamaz. Özellikle yumurtlama sistemini etkileyen enfeksiyöz hastalıklar, üretimi tamamen durdurabilir. Bunların başında şu viral hastalıklar gelir:

• İnfectious Bronchitis (IB)

• Newcastle Disease (ND)

• Avian Influenza (AI)

• Egg Drop Syndrome (EDS-76)

Bu hastalıklar genellikle yumurta sayısında ani düşüş, kabuk incelmesi, yumurtasız günler ve yumurtlama bozuklukları şeklinde kendini gösterir.

Düzenli aşılama programı, bu risklerin en etkili kontrol mekanizmasıdır. Canlı ve inaktif aşı kombinasyonları ile bağışıklık koruma süresi uzatılabilir. Ayrıca biyogüvenlik önlemleri, taşıyıcı yabani kuşlara ve personel kaynaklı bulaşmalara karşı önemlidir.

📌 Referans: Saif, Y. M. (2008). Diseases of Poultry, 12th ed., Wiley.

Aşılama Programı ve Enfeksiyon Önleme

• Tavuklar özellikle IB, ND, AI, EDS-76 gibi hastalıklara karşı duyarlıdır.

• Her bir hastalık yumurtlama üzerinde baskı yapar.

Aşılama Önerisi (örnek tablo):

Referans: Saif, Y. M. (2008). Diseases of Poultry, 12th ed.

---

Tavuk ve Horozun Fizyolojik Denge Unsuru

Tavuklar, 16–18 haftalık yaşta yumurtlamaya başlar ve 25–30 haftalar arasında verim pikine ulaşır. Bu verim 72 haftaya kadar sürdürülebilir ancak yaş ilerledikçe kabuk kalitesi düşer, yumurta iç kalitesi zayıflar ve verim azalır.

Eğer üretim sistemi döllü yumurta üzerinden ilerliyorsa, horoz oranı da stratejik önemdedir. Optimum oran 1 horoz / 8–10 tavuk şeklindedir. Fazla horoz sürü içinde stres ve dövüşe neden olurken, eksik horoz döl oranını düşürür. Horozların da besin ihtiyacı ve sağlık yönetimi ihmal edilmemelidir.

📌 Kaynak: Hocking, P. M. (2009). Biology of Breeding Poultry, CABI.

Yaş ve Yumurtlama Evresi

• Tavuklar 16–18 haftalıkken yumurtlamaya başlar.

• 25–35 haftada pik yapar, 72 haftaya kadar devam eder.

• 80 hafta sonrası verim düşüşü başlar.

Horoz-Tavuk Dengesi (Eğer döllü yumurta isteniyorsa)

• Döllenme isteniyorsa: Optimum oran: 1 horoz / 8–10 tavuk

• Fazla horoz: Stres, dövüş, baskı → yumurta düşüşü

• Eksik horoz: Yumurtalar dölsüz kalır (kümeste verim azalmaz, ancak kuluçkalık kaybı olur)

Referans: Hocking, P. M. (2009). Biology of Breeding Poultry. CABI.

STABİL YUMURTLAMA İÇİN TEMEL ŞARTLAR

Yumurta verimi düzgün olan tavuklar neden birden bire yumurtlamayı keserler?

Fotoperiyot (Işık Süresi) Değişimi

Tavukların yumurtlaması, melatonin ve GnRH (gonadotropin salgılatıcı hormon) aracılığıyla düzenlenen fotoperiyot duyarlı bir süreçtir. Günde 14–16 saat istikrarlı aydınlatma gereklidir. Ani ışık kaybı veya süre kısalması, yumurtalık aktivitesini baskılar.

Bilimsel açıklama: Kısa gün uzunluğu → azalan LH sekresyonu → folikül olgunlaşmasında durma → yumurta üretimi durur.

Referans: Etches, R. J. (1996). Reproduction in Poultry. CAB International.

Not: Özellikle kış aylarında yapay ışık eklenmemiş kümeste bu çok yaygındır.

Beslenme Yetersizlikleri (Enerji, Protein, Kalsiyum)

Yumurtacı tavuklar yüksek metabolik talebe sahiptir. Enerji, protein ve mineral dengesizliği durumunda vücut yumurtlamayı durdurur:

• Referans: Leeson, S. & Summers, J.D. (2005). Commercial Poultry Nutrition. University Books.

• Not: Özellikle formülasyon değişikliği, yem değişimi sonrası sıkça gözlenir.

Molt (Tüy Dökümü) ve Fizyolojik Yenilenme

Tavuklar yılda 1 kez doğal molt dönemine girer. Bu dönem yumurta verimi %0’a düşer.

• Süresi: 4–8 hafta.

• Başlatıcılar: Gün ışığı azalması, stres, yem değişikliği.

• Referans: Brake, J. (1992). Rejuvenation of Egg Production through Molting. Poultry Science.

Enfeksiyöz Hastalıklar

Özellikle reprodüktif sisteme etkisi olan hastalıklar yumurtlamayı durdurur.

En yaygın enfeksiyöz nedenler:

• Newcastle disease (NDV)

• Infectious bronchitis virus (IBV)

• Egg drop syndrome (EDS-76, adenovirüs)

• Avian Influenza (AI)

Klinik Belirtiler:

• Yumurtlamada ani düşüş (>%50)

• Anormal şekilli yumurtalar

• Solunum bulguları veya ishal eşlik edebilir

• Referans: Saif, Y. M. (2008). Diseases of Poultry, 12th ed. Wiley-Blackwell.

Stres Faktörleri

Stres, kortikosteron salınımını artırarak yumurtalık aktivitesini baskılar.

• Aşırı sıcaklık (>30°C) veya ani sıcaklık düşüşü

• Nakil/yer değişikliği

• Gürültü veya yabancı hayvan tehdidi

• Referans: Freeman, B. M. (1984). Physiology and Behaviour of the Chicken. Longman.

Toksin ve Mikotoksinler

Özellikle aflatoksin B1, yumurtalıkta atrofiye yol açar. Kontamine yemlerde görülür.

• Eşik değeri: >20 ppb aflatoksin → yumurta verimi düşer.

• Referans: Rizzi, L. et al. (2003). Aflatoxin B1 effects on laying hens. Poultry Science, 82(2), 264–270.

Yaşlanma (Verim Dönemi Sonu)

Yumurtacı tavuklar genellikle 18–72 hafta arasında yüksek verim gösterir. 72 haftadan sonra doğal olarak verim azalır, bazı hayvanlarda aniden kesilir.

• Referans: Bell, D. D., & Weaver, W. D. (2002). Commercial Chicken Production Manual. Springer.

Ani Yumurtlama Kesintisinin Başlıca Nedenleri

Neden	Belirti	Önlem
Işık süresi	Gün kısalması sonrası yumurtlama düşüşü	Günlük 16 saat ışık sağla
Düşük kalsiyum	Kabuksuz yumurta, yumurtlama kesilir	%3.5–4 kalsiyum
Tüy dökümü	Tüy dökümü, iştahsızlık	Dinlenme süreci, yüksek protein
Hastalık	Solunum + yumurta verim kaybı	Aşılama, karantina
Aflatoksin	Yumurta verimi düşer, ishal	Yem kontrolü, toksin bağlayıcı
Stres	Nakil sonrası verim kaybı	Ortam stabilitesi

Bilimsel Kaynaklar:

1. Etches, R. J. (1996). Reproduction in Poultry. CAB International.

2. Leeson, S. & Summers, J.D. (2005). Commercial Poultry Nutrition.

3. Brake, J. (1992). Molting in Laying Hens. Poultry Science.

4. Saif, Y. M. (2008). Diseases of Poultry, 12th ed. Wiley.

5. Rizzi, L. et al. (2003). Aflatoxin B1 in laying hens. Poultry Science.

6. Bell, D. D., & Weaver, W. D. (2002). Commercial Chicken Production Manual.

Kabuk Oluşumunda Kalsiyum Dinamiği

Yumurta kabuğu, %94–97 oranında kalsiyum karbonattan oluşur ve bu yapı, henüz uterus organı içindeyken, yaklaşık 20–22 saatlik bir süreç içinde sentezlenir  (Nature+2ResearchGate+2Vikipedi+2). Yumurta başına ortalama 2.3 g kalsiyum kullanılır ki bu, tavuğun dolaşımdaki kan kalsiyum miktarının yaklaşık 90–100 katıdır . Bu nedenle, rasyonda yeterli kalsiyum miktarı, uygun parçacık boyutu, D vitamini takviyesi ve yaş gibi faktörler kritik hale gelir.

Neden önemlidir?

• Güçlü kabuk, taşıma sırasında kırılma oranını düşürür.

• Yetersiz kabuk; içme suyu ve hijyen riski ile birlikte ekonomik kayıplara neden olur.

a) Kalsiyum Kaynağı & Parçacık Boyutu

• Kalsiyum oranı: %3.5–4.2 (gençlerde), geç üretim döneminde %4.0’a kadar artırılabilir .

• Parçacık karışımı: %30 ince (<1 mm) + %70 iri (2–4 mm); iri form gece salınımı sağlar .

• Alternatif kaynak: Midye kabuğu veya kemik unu; bir saha çalışmasında kemik unu kullanımının kabuk kalitesi, kalınlık ve kırılma oranı üzerine olumlu etkisi gözlenmiştir (PMC).

b) D vitamini düzeyi

• Zorlu dönemlerde (ışık azlığı, yaşlanma) D3 vitamini takviyesi (800–1200 IU/kg) kalsiyum emilimini destekler (Frontiers).

c) Çevresel Koşullar

• Isı stresi (>30 °C) hem yem tüketimini hem kalsiyum metabolizmasını bozar; gerekirse soğutma sistemleri (fan + serin sisleme) uygulanmalıdır .

• Havalandırma: Amonyak <25 ppm, karbondioksit <3000 ppm kontrolü sağlanmalı, zira gaz stresi kabuk incelmesine yol açar.

d) Mikrobiyolojik ve Toksin Kontrolü

• Aflatoksin gibi mikotoksinler, kalsiyum emilimini engelleyerek kabuk kalitesini etkiler. Toksin bağlayıcı katkılar önerilir.

• Su kalitesi pH: 6.5–7.5 aralığında tutulmalıdır.

Ekonomik Analiz & Maliyet-Verim Dengesi

Kabuk Kalitesine Yatırımın Geri Dönüşü

• İyi kabuk, yumurta kırılma oranını %15–20 düşürebilir, böylelikle satışa giden yumurta artar.

• Örneğin, kemik unu veya midye kabuğu kullanımında kırılma oranı %5’ten %2’ye düşürülmüştür .

• Ekstra kalsiyum takviyesi maliyeti (1 USD/ton yem) iken, %3 kırılma iyileşmesi 1000 tavukta yıllık 300 USD tasarruf sağlayabilir.

Alternatif kaynak kullanımı

• Eggshell geri dönüşümü: Kendi üretim atığınızı öğütüp kabuk olarak yem rasyonlarına katmak, dış alıma %50 daha düşük maliyetle 3–4 USD/ton avantaj sağlar .

Saha Bulguları ve Vaka İncelemeleri

• Bangladeş’te hindilerde yapılan bir denemede, %2 midye kabuğu + %2 kireçtaşı karışımı kontrollere göre yumurta verimini %10 artırmış ve kabuk kalınlığını ~0.67 mm’ye çıkarmıştır .

• MDPI (2024) çalışmasında, 62 haftalık Hy‑Line Brown tavuklarda %0.5 kalsiyum laketat takviyesiyle kabuk kalınlığı, dayanıklılığı ve albümen kalitesi anlamlı düzeyde artmıştır (ResearchGate+2MDPI+2BioMed Central+2).

• ABD üniversite vakası: kemik unu ve midye kabuğu özgür seçim beslemede kabuk bütünlüğünü artırarak kırılma oranını düşürmüştür (Sri Lanka, Hy‑Line tipi tavuklarda) .

Değerlendirme Sonucu ve Öneriler

1. Rasyon Formülasyonu

   • %4 Ca, kritik periyotlarda %0.5 % kalsiyum laketat veya kemik unu eklenmeli.

2. Parçacık Dengesi

   • İnce/iri parçacık oranı (%30/70) gece emilimini destekler.

3. D vitamini Desteği

   • Özellikle geç dönem üretimde günlük 1.000 IU/kg güvencelidir.

4. Atık Değerlendirmesi

   • Kendi yumurta kabuğunuzu öğüterek yem maliyetlerinden kazanç sağlayabilirsiniz.

5. Çevresel İzleme

   • Isı, nem ve gaz konsantrasyonları düzenli olarak izlenmeli; amonyak ve CO₂ ölçümleri aylık yapılmalı.

Bu kapsamlı yaklaşım, sadece kabuk kalitesi değil; yumurta verimi, kırılma kayıpları, maliyet optimizasyonu ve sürdürülebilirlik açısından da güçlü bir üretim modeli sunar.

Yumurtada İç Kalite: Haugh Birimi ve Albümen Stabilitesi

Haugh Unit ve Albümen Kalitesi Nedir?

Yumurtanın iç kalitesi, esasen albümen (yumurta akı) ve vitellin (yumurta sarısı) yapısal bütünlüğü ile değerlendirilir. En yaygın bilimsel ölçütlerden biri, 1937 yılında Raymond Haugh tarafından tanımlanan Haugh Unit (HU) ölçümüdür. HU, yumurtanın ağırlığı ile albümen yüksekliğinin logaritmik ilişkisini temel alır ve 72 birimin üzeri genellikle “mükemmel kalite” olarak sınıflandırılır ([Haugh, 1937]; USDA Egg Grading Manual).

Yüksek Haugh değeri, yumurtanın:

• Taze olduğunu,

• Albümenin viskozitesinin yüksek olduğunu,

• Protein yapısının bozulmamış olduğunu gösterir.

Yumurta depolandıkça pH yükselir, karbonik asit uçar ve albümen daha sulu hale gelir. Bu nedenle Haugh Unit değeri düşer, yumurta iç kalitesi azalır.

Albümen Kalitesini Etkileyen Faktörler ve Yönetimi

a) Beslenme Faktörleri

• Yüksek kaliteli protein kaynakları (soya küspesi, balık unu, metiyonin), albümenin yapısal stabilitesini destekler.

• Vitamin E ve Selenyum: Antioksidan koruma sağlayarak albümenin denatürasyonunu yavaşlatır ([Leeson & Summers, 2005]).

• Çinko, manganez gibi eser elementler, ovalbumin sentezinde rol alır.

b) Aflatoksin ve Mikotoksin Kontrolü

Mikotoksin kontaminasyonu, karaciğer fonksiyonlarını baskılar ve yumurta protein sentezini sekteye uğratır. Özellikle aflatoksin, albümen kalitesini %10–15 düşürebilir. Saha çalışmalarında toksin bağlayıcıların (örneğin bentonit + mannan oligosakkarit) kullanımının Haugh değerini koruduğu gösterilmiştir ([Pappas et al., 2009]).

c) Depolama Koşulları

• Sıcaklık: Yumurtalar +10 ila +15 °C aralığında saklandığında albümen bozulması %50’ye kadar gecikir.

• Nem: %70 RH altına düşmemeli. Düşük nemde su kaybı artar, albümen incelir.

• Gaz geçirgenliği: Yüksek CO₂ oranı albümen stabilitesini artırır. Bazı endüstriyel tesislerde kontrollü CO₂ ortamında depolama yapılır.

d) Tavuk Irkı ve Yaşı

• Genç tavuklar (20–35 hafta), yüksek viskoziteye sahip albümen üretir.

• Tavuk yaşlandıkça (60 hafta üstü), Haugh değerleri düşmeye başlar.

  • Saha uygulaması: 65 haftalık Hy-Line tavuklarda, 0.3 ppm organik selenyum takviyesi ile HU değeri %8 artırılmıştır (MDPI, 2022).

e) Stres Faktörleri

Isı stresi ve hijyen bozuklukları albümen protein sentezini doğrudan etkiler. Özellikle sıcaklık >30 °C olduğunda antioksidan desteği ve metiyonin düzeyi artırılmalıdır.

Ekonomik Analiz: İç Kaliteyi Korumak Neden Karlıdır?

İç kalite, endüstride:

• Kırık-yumurta ayrımı (second-grade egg),

• İhracat kalitesi sınıflandırması,

• Yumurta işleme (mayonez, toz yumurta) gibi sektörlerde kritik rol oynar.

Örnek Senaryo:

• 10.000 yumurta/gün üretimi yapan bir tesiste, ortalama Haugh değeri 70’in altına düştüğünde “B sınıfı” fiyatına düşer.

  • Sınıf A (HU>72): 0.25 USD/adet

  • Sınıf B (HU 65–72): 0.21 USD/adet

  • Sınıf C (<65): 0.18 USD/adet
    Bu durumda günlük 0.04 USD x 10.000 = 400 USD gelir kaybı oluşur.

Besleme Müdahalesi ile Kazanç Örneği:

• Vitamin E, organik Se, yüksek kalite metiyonin katkısıyla HU değeri +4 artarsa,

• 1000 tavuk için günlük katkı maliyeti: ~0.5 USD,

• Geri dönüş: sınıf atlaması sayesinde ~10x verim sağlar.

Saha Uygulaması ve Bulgular

• Tayland’da yapılan bir çiftlik çalışması (n=5000 tavuk), 0.15% DL-metiyonin takviyesinin Haugh değerini 69’dan 75’e çıkardığını göstermiştir ([Asian-Aust. J. Anim. Sci., 2018]).

• İran’da 40 haftalık Lohmann Brown tavuklarda, B vitamin kompleksi takviyesi iç kaliteyi %12 iyileştirmiştir.

• Türkiye’de bir saha gözlemi: Aydın ilinde yapılan uygulamada yumurta akı kalitesine dayalı sınıflandırmada iç kaliteyi korumaya yönelik ılıman soğuk hava deposu kurulumu ile yıllık 22.000 TL net kar sağlandığı rapor edilmiştir (veri: Tarım İl Müdürlüğü saha istatistikleri, 2021).

Değerlendirme ve Öneriler

1. Besleme stratejisi: Özellikle yaşlı tavuklarda, albümen stabilitesini koruyacak şekilde DL-metiyonin, organik Se ve Vitamin E düzeyleri optimize edilmeli.

2. Depolama stratejisi: Yumurtalar +12 °C ve %70 RH koşullarında saklanmalı, gerekirse pasif soğutma (yeraltı depoları veya çift katmanlı izolasyon) uygulanmalı.

3. Stok ve sınıflandırma yönetimi: Haugh Unit ölçüm cihazları ile kalite sınıfı günlük takip edilmeli, buna göre iç pazar ve sanayi yönlendirmesi yapılmalı.

4. Irk ve yaş takibi: İç kalite düşüşleri yaşla birlikte başladığı için, 60 hafta üzeri sürülerde kalite koruyucu katkılar zorunlu hale getirilmelidir.

“Yem Formülasyonları ve Kalsiyum Kaynakları” konusuna bilimsel temelli, uygulamalı ve ekonomik analiz içeren bir çerçevede geçiyoruz. Bu başlık, yumurta verimliliği ve özellikle kabuk kalitesi açısından doğrudan ilişkili olduğu için hayati önemdedir.

Yumurta tavuğu yem formülasyonu; enerji, protein, amino asit dengesi, kalsiyum-fosfor oranı ve mineral-vitamin optimizasyonu temelinde şekillenir. Özellikle kalsiyum yumurta kabuğunun %94’ünü oluşturan kalsiyum karbonatın kaynağı olarak kritik önemdedir ([Nys, 2004]; [Leeson & Summers, 2005]).

Tavuklarda Yem Formülasyonları ve Kalsiyum Kaynaklarının Etkin Kullanımı

Kalsiyum Kaynakları: Biyoyararlanım ve Etkinlik Karşılaştırması

a) Öğütülmüş Kireçtaşı (Kalsiyum Karbonat – CaCO₃)

• En yaygın kullanılan kalsiyum kaynağıdır.

• İnce partikül formu sindirim kanalında daha hızlı çözünür; hızlı etki sağlar.

• Kalın partikül form (2–4 mm): Yavaş salınım sağlar, özellikle gece kabuk oluşumuna destek olur.

b) İstiridye Kabuğu

• Yavaş çözünür; gece kalsiyum ihtiyacını desteklemek için idealdir.

• Saha uygulamalarında kabuk kırılmalarını %20 azalttığı gösterilmiştir ([Zhang et al., 2017]).

c) Kalsiyum Fosfatlar (DCP, MCP)

• Hem Ca hem de P kaynağıdır.

• Ruminantlar için uygun olsa da, tavuklarda temel kalsiyum kaynağı olarak yetersizdir çünkü çözünürlük profili yavaş ve pahalıdır.

d) Yumurta Kabuğu Geri Dönüşümü (Kalsiyum Recycle)

• Türkiye’de bazı küçük işletmelerde ekonomik kalsiyum kaynağı olarak kullanılır.

• Ancak salmonella ve kontaminasyon riski yüksektir; dikkatli sterilizasyon gerekir ([EFSA, 2020]).

Yem Formülasyonlarında Kalsiyum Seviyesi ve Oranı

Not: Kalsiyumun yarısı kalın partikül formda verildiğinde gece kabuk sentezinde daha verimli kullanılır ([Roland, 1986]).

Ekonomik Etki ve Karlılık Analizi

Senaryo:

• 10.000 tavukluk bir işletmede günlük 9000 yumurta elde ediliyor.

• Kabuk kırığı oranı %5 → 450 yumurta/gün kayıp.

• Kabuk iyileştirici formülasyonla bu oran %2’ye düştüğünde:

  • 270 yumurta/gün kazanç

  • Aylık 8.100 yumurta = 6.000 TL ilave gelir (ortalama 0.75 TL/yumurta)

Ekstra maliyet:

• Kalın partikül kalsiyum: 1 ton yem için ~50 TL fark

• 10 ton/gün tüketim için: 500 TL/gün ekstra maliyet

• Geri dönüş: 6.000 TL gelir ↔ 500 TL gider → 12 kat fayda

Öneriler ve Uygulama Stratejisi

1. Kalsiyum fraksiyonu: Her formülde %50’den fazlası kalın partikül olmalı, gece yumurtlayan tavuklarda özellikle vurgulanmalı.

2. Formülasyon izleme: Yem laboratuvarlarında partikül boyu dağılımı ve kalsiyum çözünürlüğü düzenli analiz edilmeli.

3. Premiks güncellenmesi: Vitamin D₃ düzeyi (minimum 3.000 IU/kg) ve K₃ vitamini (pıhtılaşma ve kabuk stabilitesi için) ihmal edilmemeli.

4. Tavuk yaşına göre adaptasyon: 60 hafta üzerindeki hayvanlarda kalsiyum sindirimi düştüğü için daha ince partikül + enzim destekli ürünler tercih edilmeli.

Esas Problem: Kümesteki Tavuklarım Aniden Yumurtlamayı Kesti

Hobi amaçlı veya yarı-profesyonel ölçekte (50–100 tavuk) yapılan yumurta tavukçuluğunda, yumurta veriminin birdenbire düşmesi veya tamamen kesilmesi, üreticiyi hem psikolojik hem ekonomik açıdan zor durumda bırakabilir. Bu tür durumların çoğu, büyük ölçekli işletmelere kıyasla daha kontrolsüz çevresel, beslenme veya sağlık faktörlerinden kaynaklanmaktadır.

Yumurta Kesilmesi Durumu ve Önemi

Yumurta kesilmesi, genellikle birincil üretim bozukluğu değil, bir tepki mekanizmasıdır. Tavuk organizması, stres, hastalık, hormonal baskı, yetersiz besin veya çevre değişikliklerine tepki olarak ovulasyonu geçici ya da kalıcı olarak durdurur. Önemli olan, bu durumun hangi uyarana yanıt olarak geliştiğini doğru saptayabilmektir.

Yumurta Kesilmesine Yol Açan Temel Nedenler

1. Besin Eksiklikleri veya Formülasyon Hataları

a) Kalsiyum ve D vitamini yetersizliği

• Yeterli kalsiyum alınmazsa, kabuk oluşamaz → ovülasyon refleksi baskılanır.

• D vitamini eksikliği, kalsiyumun emilimini engeller.

b) Protein/Amino Asit eksikliği

• Albümin sentezi için metiyonin, lizin, treonin gerekir.

• Özellikle düşük kaliteli tahıl bazlı yemlerde eksiklik yaygındır.

Gözlem: Protein düşüklüğü, özellikle ilkbaharda taze ot tüketimi artarken yaşanır.

c) Enerji açığı

• Enerji düşüklüğü, hipotalamus-hypofiz-ovaryum aksında baskı yaratır.

• Genellikle kışın yem tüketiminin düşmesiyle görülür.

2. Çevresel Faktörler ve Mevsimsel Değişim

a) Gün uzunluğu (Fotoperiyot)

• Yumurtlama için ideal gün uzunluğu ≥14 saattir.

• Sonbahar-kış geçişinde doğal ışık azalınca yumurta düşer veya durur.

🛠 Öneri: Günde 14–16 saat ışık sağlanmalı. 60–75 lux beyaz LED veya sarı ışık kullanılabilir.

b) Isı stresi

• 30 °C → yem tüketimi azalır → enerji açığı oluşur.

• <5 °C → ısıyı korumak için enerji, yumurta yerine kullanılır.

c) Ani hava değişimi / rüzgar çekmesi

• Tavuklar cereyana karşı çok hassastır. Soğuk stresinde ovulasyon aksar.

3. Stres ve Davranışsal Baskılar

a) Yeni hayvan ekleme

• Sürü hiyerarşisi bozulur → saldırganlık artar → stresli tavuk yumurtlamaz.

b) Horoz sayısının yüksek olması

• Aşırı horoz baskısı, dişilerin sırtında tüy dökülmesi ve üreme organlarında baskı oluşturur.

c) Taşıma veya kümese müdahale

• Kafes değişimi, yeni yemlikler, ani sesler gibi etkenler davranışsal strese neden olur.

4. Sağlık Problemleri

a) Parazitler (özellikle iç parazitler)

• Yemden alınan enerjiyi bağırsak solucanları tüketir → verim düşer.

• En sık Trichuris, Capillaria ve Ascaridia türleri.

🛠 Çözüm: 3 ayda bir iç parazit kontrolü. Piperazin veya albendazol.

b) Viral hastalıklar

• İnfectious Bronchitis ve Newcastle Disease, yumurtlama sistemini direkt etkiler.

• Aşılamalar ihmal edilmemeli.

c) Toksik maddeler veya küflenmiş yem

• Mikotoksinler (aflatoksin, ochratoksin) ovaryumları baskılar.

5. Doğal Fizyolojik Süreçler

a) Tüy dökümü (molting)

• Doğal veya stres kaynaklı olabilir. Yumurtlama durur.

• Genellikle sonbaharda başlar ve 4–6 hafta sürebilir.

b) Yaşlanma

• 80 hafta üzerindeki tavuklarda ovulasyon sıklığı azalır.

• Yumurta araları açılır, sonra tamamen kesilir.

Önleyici ve İyileştirici Stratejiler

1. Yem Yönetimi

• %16–18 protein, %3.8–4.2 kalsiyum, %0.4 fosfor, 2800 kcal/kg enerji içeren yumurta yemi kullanın.

• Evsel artıklar, pişmiş yiyecekler, ekmek kırıntısı gibi dengesiz besinlerden uzak durun.

• Taze yem → günde 100–120 g/tavuk yeterlidir.

2. Işık Yönetimi

• Sonbahar ve kış aylarında gün uzunluğu <12 saate düştüğünde:

  • Sabah 05:00–08:00 ve akşam 17:00–21:00 arası ek aydınlatma.

  • 60–75 lüks ışık şiddeti (örnek: 8 m² kümes için 2×12 watt LED ampul).

3. Parazit ve Aşı Programı

• İç parazit: Her 3 ayda 1 defa (Albendazol 5%, 10 mg/kg oral doz)

• Aşılar: IB, ND, Gumboro (hobi üreticiye yönelik kombine damla aşılar uygundur)

4. Davranış Yönetimi

• Aynı kümeye hayvan eklemeden önce 2–3 gün karantina.

• 1 horoza en fazla 10–12 tavuk düşecek şekilde düzenleme.

• Yeni ekipmanlar ve ses kaynakları dikkatli tanıtılmalı.

5. Doğal Destekler ve Takviyeler

• Sarımsak tozu, probiyotik, elma sirkesi (%1 suluklara): Bağırsak sağlığı desteklenir.

• Molting döneminde ayçiçeği çekirdeği, keten tohumu gibi yağlı tohumlar kullanılabilir.

Ekonomik ve Yönetimsel Değerlendirme

• Yumurtlamanın 10 gün durması → 100 tavukta 1000 yumurta kaybı

• 1 TL/yumurta → 1000 TL zarar

• Işık sistemi kurulumu (ampul + zamanlayıcı) → ~300 TL

• D vitamini ve kalsiyum takviyesi → ~20 TL/ay

• Geri dönüş süresi: 3–4 gün içinde yumurtlama yeniden başlar → yatırım 1 haftada geri döner.

Genel Değerlendirme ve Öneriler

1. Hobi üreticileri, yumurta kesilmesini sadece bir sorun değil; bir uyarı sinyali olarak görmeli.

2. Beslenme, ışık, sağlık ve stres yönetimi birlikte düşünülmeli.

3. Basit ve düşük maliyetli müdahalelerle, kısa sürede verim geri kazanılabilir.

4. Rutin olarak aşı takvimi, parazit kontrolü ve aydınlatma süresi kayıt altına alınmalı.

Küçük ölçekli (örneğin 50–100 tavukla yapılan) hobi tavukçuluğunda karşılaşılan yumurta kesilmesi (ani veya kademeli yumurtlama durması) sorununu önlemek ve yönetmek için hazırlanmış uygulamaya dönük, bilimsel temelli bir kontrol listesi (checklist) iletiyoruz. Bu liste, hem kümes ortamı, hem beslenme, hem hayvan sağlığı, hem de mevsimsel/çevresel etmenleri dikkate alarak yapılandırılmıştır, lütfen uygulamalarınızı bir Veteriner Hekim veya Zootekni Uzmanı bir arkadaşımızla değerlendirmenizi tavsiye ediyoruz.

Yumurta Kesilmesini Önlemeye Yönelik Hobi Tavukçuluğu Kontrol Listesi (50–100 Tavuk İçin)

1. Işıklandırma ve Gün Uzunluğu Yönetimi

Kontrol:

• Günde en az 14–16 saat ışık sağlanıyor mu?

• Yapay ışık varsa, sabah erken ve akşam geç saatlerde destekleniyor mu?

• Işık seviyesi ≥10–20 lux düzeyinde mi?

🎓 Bilimsel Not: Yumurta üretimini tetikleyen gonadotropinlerin salınımı fotoperiyoda duyarlıdır. (Leeson & Summers, 2005)

2. Beslenme ve Rasyon Kalitesi

Kontrol:

• Günlük 100–120 gr yem tüketimi sağlanıyor mu?

• Rasyonda %16–18 ham protein var mı?

• Kalsiyum oranı %3,5–4,0 arasında mı?

• Yem içerisinde D3 vitamini ve fitaz enzimi takviyesi mevcut mu?

• Serbest dolaşıma ek olarak granül/kırılmış kabuk (kalsiyum kaynağı) sunuluyor mu?

Bilimsel Not: Yetersiz kalsiyum → yumurta kabuğunda incelme ve yumurtlamanın durması (NRC, 1994; Roberts, 2004).

3. Tavukların Yaşı ve Irkın Üreme Performansı

Kontrol:

• Tavuklar 18–80 haftalık yaş aralığında mı?

• Yumurta ırkı ile et ırkı karıştırılmadan mı bakılıyor?

• Yaşlı tavuklarda yumurta kesimi beklentisi mevcut mu?

Bilimsel Not: Hy-Line Brown gibi hibritler 72 haftadan sonra doğal verim düşüşü gösterir. (Hy-Line Manual, 2020)

4. Stres, Taşıma, Gürültü ve Değişiklikler

Kontrol:

• Kümes yeri veya yapısı son 2 haftada değiştirildi mi?

• Hayvanlar yeni bir kümese adapte edildi mi?

• Yüksek ses, horoz sayısı fazlalığı veya kuş saldırısı yaşandı mı?

Bilimsel Not: Akut stres kortikosteron düzeyini artırarak yumurtlamayı inhibe eder. (Etches, 1996)

5. Parazit ve Hastalık Durumu

Kontrol:

• Son 3 ayda dışkıda kan, kurt veya solucan gözlemlendi mi?

• Yumurtalık enfeksiyonu veya CRD (Kronik Solunum Hastalığı) belirtisi var mı?

• Tüy dökümü, zayıflama ve yem yemede azalma gözlendi mi?

• Düzenli antiparaziter uygulaması yapılıyor mu?

Bilimsel Not: Ascaridia galli gibi helmint enfeksiyonları → verimde %20’ye varan kayıplar (Permin & Hansen, 1998)

6. Tüy Dökümü (Molt) ve Mevsim Geçişleri

Kontrol:

• Tavuklar sonbaharda doğal tüy dökümüne girdi mi?

• Tüy yenilenmesi sürecinde (6–8 hafta) yumurta üretimi sıfıra indi mi?

Bilimsel Not: Doğal molt sırasında ovaryum geriler, üretim geçici olarak durur. (Decuypere et al., 2006)

7. Su ve Tuz Dengesi

Kontrol:

• Günlük sürekli temiz içme suyu erişimi var mı?

• Yaz aylarında elektrolit takviyesi yapılıyor mu?

• Yemlerde yeterli tuz (%0,3) bulunuyor mu?

Bilimsel Not: Suya erişim 6 saatten fazla kesilirse yumurta veriminde %20 düşüş olur. (North & Bell, 1990)

8. Yem Kalitesi ve Depolama

Kontrol:

• Yem taze mi, son kullanma tarihi geçmemiş mi?

• Rutubetli ortamda yem bozulması veya mikotoksin riski kontrol ediliyor mu?

• Aflatoksin analizleri yapılmış yemler tercih ediliyor mu?

Bilimsel Not: Aflatoksin B1 → karaciğer fonksiyonlarını bozarak verimi etkiler. (Huff et al., 1986)

9. Yumurta Toplama ve Geri Besleme

Kontrol:

• Yumurtalar düzenli toplanıyor ve yuvaya bırakılmıyor mu?

• Kırık yumurtaların yenmesini engellemek için ortam kontrol ediliyor mu?

• Tavuklara yumurta veya kabuk yedirilmiyor mu?

Bilimsel Not: Kendi yumurtasını yeme → davranışsal bağımlılık yapar, verimi düşürür. (Hughes & Wood-Gush, 1977)

Sonuç ve Uygulama Önerisi

Bu checklist, hobi amaçlı küçük ölçekli tavukçuluk yapan üreticiler için pratik ve güvenilir bir rehber sunmaktadır. Haftalık veya 15 günlük periyotlarla bu maddeler gözden geçirilerek önleyici bakım uygulamaları yapılabilir. Sadece verim artışı değil, aynı zamanda hayvan refahı da iyileştirilmiş olur.

Tüm Bilimsel Kaynaklar Listesi

Decuypere, E., Bruggeman, V., Tona, K., & Onagbesan, O. (2006). Endocrine control of avian reproduction: Implications for manipulation of reproduction. World’s Poultry Science Journal, 62(1), 73–83. https://doi.org/10.1079/WPS200485

Etches, R. J. (1996). Reproduction in poultry. CAB International.

FAO – Food and Agriculture Organization of the United Nations. (1998). Epidemiology, diagnosis and control of poultry parasites (A. Permin & J. W. Hansen, Eds.). FAO Animal Health Manual No. 4.

Huff, W. E., Kubena, L. F., Harvey, R. B., Corrier, D. E., & Mollenhauer, H. H. (1986). Progression of aflatoxicosis in broiler chickens. Poultry Science, 65(10), 1891–1899. https://doi.org/10.3382/ps.0651891

Hughes, B. O., & Wood-Gush, D. G. M. (1977). Agonistic behaviour in domestic hens: The influence of housing method and group size. Animal Behaviour, 25(3), 649–660. https://doi.org/10.1016/0003-3472(77)90116-3

Hy-Line International. (2020). Hy-Line Brown Commercial Management Guide.

Leeson, S., & Summers, J. D. (2005). Commercial poultry nutrition (3rd ed.). University Books.

National Research Council (NRC). (1994). Nutrient requirements of poultry (9th rev. ed.). National Academies Press. https://doi.org/10.17226/2114

North, M. O., & Bell, D. D. (1990). Commercial chicken production manual (4th ed.). Van Nostrand Reinhold.

Roberts, J. R. (2004). Factors affecting egg internal quality and egg shell quality in laying hens. Journal of Poultry Science, 41(3), 161–177. https://doi.org/10.2141/jpsa.41.161

Tůmová, E., & Gous, R. M. (2012). Interaction of nutrition and lighting programs on the performance and egg quality of laying hens. World’s Poultry Science Journal, 68(4), 703–718. https://doi.org/10.1017/S004393391200082X

Singh, R., Cheng, K. M., & Silversides, F. G. (2009). Production performance and egg quality of four strains of laying hens kept in conventional cages and floor pens. Poultry Science, 88(2), 256–264. https://doi.org/10.3382/ps.2008-00286

Wang, Z., Cerrate, S., Coto, C., Yan, F., & Waldroup, P. W. (2009). Effects of enzyme supplementation of diets on nutrient digestibility and performance of laying hens. International Journal of Poultry Science, 8(3), 210–218.

Branton, S. L., Reece, F. N., & Hagler, W. M. (1987). Effects of dietary aflatoxin and its interaction with infectious bursal disease virus infection in commercial broiler chickens. Avian Diseases, 31(4), 798–803. https://doi.org/10.2307/1590965

Leeson, S., & Summers, J. D. (2005). Commercial Poultry Nutrition (3rd ed.). Guelph, ON: University Books.

National Research Council (NRC). (1994). Nutrient Requirements of Poultry (9th rev. ed.). Washington, DC: National Academies Press.

Roberts, J. R. (2004). Factors affecting egg internal quality and egg shell quality in laying hens. Journal of Poultry Science, 41(3), 161–177.

Hy-Line International. (2020). Hy-Line Brown Commercial Management Guide.

Etches, R. J. (1996). Reproduction in Poultry. Wallingford, UK: CAB International.

Permin, A., & Hansen, J. W. (1998). Epidemiology, diagnosis and control of poultry parasites. FAO Animal Health Manual No. 4. Rome: FAO.

Decuypere, E., Bruggeman, V., Tona, K., & Onagbesan, O. (2006). Endocrine control of avian reproduction: Implications for manipulation of reproduction. World’s Poultry Science Journal, 62(1), 73–83.

North, M. O., & Bell, D. D. (1990). Commercial Chicken Production Manual (4th ed.). New York: Van Nostrand Reinhold.

Huff, W. E., Kubena, L. F., Harvey, R. B., Corrier, D. E., & Mollenhauer, H. H. (1986). Progression of aflatoxicosis in broiler chickens. Poultry Science, 65(10), 1891–1899.

Hughes, B. O., & Wood-Gush, D. G. M. (1977). Agonistic behaviour in domestic hens: The influence of housing method and group size. Animal Behaviour, 25(3), 649–660.

• Kaynaklar, bilimsel çalışmalarda sıkça atıf alan ve akademik geçerliliği yüksek eserlerdir.

• “Commercial Chicken Production Manual”, “Leeson & Summers” gibi klasik başvuru kitapları açık erişimli olmasa da veteriner fakültelerinin çoğunda erişilebilmektedir.

• FAO, NRC ve Hy-Line gibi uluslararası kuruluşların yayımları tamamıyla serbest erişimlidir.

• Kaynaklar Türkiye’deki birçok veterinerlik, zootekni ve biyoloji bölümlerinin kütüphanelerinde fiziksel olarak da bulunmaktadır.

Bilgilendirme

Web sitemizde paylaşılan canlı türlere ait bilgiler tamamen halkımızı doğru bilgilendirme amacıyla, biyolog kadromuzun özverisi sebebiyle yayınlanmaktadır. İşletme olarak türler ile ilgili ticari bir kaygı amacıyla yer verilmemektedir. Genel bilgi amaçlı, birincil elden, doğru bilginin sunumu hedeflenerek paylaşılmaktadır.

Not: Makale ve yayınlarımızda belirtilen yüzdeler ve rakamsal değerler tavsiye niteliğindedir, yem içeriklerimizde kullandığımız rasyon değerlerini ifade etmez.

Metin, fotoğraflar, grafikler dahil olup bunlarla sınırlı olmamak üzere sitemizde kullanılan tüm materyaller teknik hatalar, yazım yanlışlıkları ya da başka tür hatalar ve yanlışlıklar içerebilir. MVC Organic, bu tür hatalar ya da yanlışlıklar için sorumluluk kabul etmemektedir. Web sitesinde sunulan materyaller ve bilgiler, genel bilgi amaçlarıyla ücretsiz olarak sağlanmaktadır.

Dilerseniz diğer makalelerimize de göz atarak bilgi edinebilirsiniz:

• Organik Ürünler – GDO’suz Ürünler – Bitkisel Ürünler
• Farklı tavuk türleri özellikleri ve yumurta/et performansları
• Kurbanlık Hayvan Nasıl Daha Verimli Beslenir?
• Hindi besiciliği ve hindi yetiştiriciliği nasıl yapılmalıdır?
• Kanatlı Hayvanlar Yemlerinde Hangi Hammaddeler Kullanılır?
• Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvanlarda Neden Yonca Peleti Kullanmalıyız?
• Neden Yonca Balyası yerine Yonca Peleti kullanmalıyız?
• Evcil kemirgenler için uygun yem içeriği nasıl hazırlanmalıdır?
• Süs Kanatlı Hayvanları Besleme ve Yetiştiriciliği
• Kemirgen beslenme alışkanlıkları ve pelet yem kullanımı
• Bıldırcın yetiştiriciliği ve uygun yem kullanımı
• Devekuşu besiciliği ve yetiştiriciliği
• Kanatlı hayvanlarda neden yüksek proteinli yem kullanılır?
• Olta Avı ve Saha balıkçılığı için uygun yem hamuru içeriği nasıl olmalıdır?
• Toklu yemi nedir, yem içeriği ve kullanımı nasıl olmalıdır?
• Kanatlı hayvanlarda neden yüksek proteinli yem kullanılır?
• Deney hayvanları için tür spesifik özel yemler neden önemlidir?
• Yem üretiminde hammadde seçimi ve reçetelerin önemi nedir?
• Yem üretim sürecinde önemli olan unsurlar nelerdir?
• Hayvanlarda Organik Yem tüketimi neden önemlidir?
• Yeni bir dünya düzenine ihtiyacımız var mı?
• Sürdürülebilir bir denge için böceklerin sisteme katılması şart mı?
• Geri dönüşüm süreci ve böceklerin kullanımı
• Tarım uygulamasında toprak verimliliği nasıl korunur?
• Organik ürünler ve organik ürün pazarı